O tym, jak byłam zombie. "Polska Mistrzem Polski" K. Vargi

Zbiór felietonów Krzysztofa Vargi był niczym peeling zastosowany na moją na wpół obumarłą, na wpół otępiałą percepcję kultury, a zwłaszcza literatury, który to proces niestety trwał już u mnie grubo ponad rok. Pewnego dnia rzuciłam po prostu książki i jeśli coś czytałam, to nigdy nie udawało mi się dotrwać do ostatniej strony. Jednocześnie wciągała mnie machina internetu i portali społecznościowych. Jednym słowem, mózg zaczął mi się lasować i coraz trudniej było mi skoncentrować się dłużej na czymkolwiek i zdobyć się na akt cierpliwości, aby każdy początek miał również swój koniec.

Stan ten odbił się także na odbiorze sztuk wizualnych – z filmów pełnometrażowych przerzuciłam się na seriale. Przestałam chodzić do kina, o teatrze nie wspominając. Ja, zawsze na czasie z wydarzeniami kulturalnymi, podnosząca średnią krajową czytelnictwa, stałam się kulturowym zombie, który straszył samą siebie w momentach, gdy odważyłam sie spojrzeć sobie w oczy i zapytać: „A ty? Jaką książkę ostatnio przeczytałaś?”. W rzeczywistości nie było mi do śmiechu.

„Polska Mistrzem Polski” dostałam na urodziny. Tegoroczny „dzień mojego imienia” pod wieloma względami różnił się w warstwie symbolicznej od moich poprzednich urodzin i miał w tym swój udział także Varga.

Varga bowiem pisze o rzeczach, które tak dobrze znam z przeszłości. W jego felietonach – inteligetnych, dowcipnych i wreszcie ironicznych – oczarowuje nostalgia za światem, który należy już do przeszłości i który tylko nielicznym z nas przyjdzie bronić przed totalnym zapanowaniem nowego, wspaniałego świata – świata cyfrazacji, e-booków, empetrójek, seriali telewizyjnych i ściąganych filmów. Jednym słowem, winter is coming.

Wyobraźcie sobie świat, w którym nie ma półek uginających się pod książkami, nie ma zapachu papieru, ani roztoczy atakujących stare okładki. Nie ma wspomnień związanych z konkretną płytą, którą kupiło się za ostatnie pieniądze i która towarzyszyła długo pewnym niezwykłym wydarzeniom. Nie ma nocy zarwanych na pełnym pasji pochłanianiu, a wrecz pożeraniu, wszystkich po kolei powieści iberoamrykańskich wydanych swego czasu przez Wydawnictwo Literackie w pełnych uroku, graficznych, kolorowych okładkach.

Varga pisze między innymi o tym, jak każdej jesieni przychodzi taki dzień, kiedy czuje dojmującą potrzebę sponiewierania się płytami Toma Waitsa. „Leci” z nimi po kolei, opisując to jako stan upojenia alkoholowego, gdy po wstaniu musi zaleczyć kaca kolejnym, ochrypłym utworem. Pisze o obłędzie, jaki go dopadł, gdy zaczął oglądać „Lostów”, gdy jak idiota stał przy kasie z kolejnym sezonem na DVD wiedząc, że dziś zaśnie dopiero o świcie.

Varga inspiruje. Czuję się znów jak kiedyś, gdy na niektórych – takich „tylko dla obłąkanych” – wykładach zapisywałam skrzętnie wszystkie tytuły, nazwiska, pojęcia, a potem z wywieszonym jęzorem leciałam do biblioteki i wypożyczałam wszystko co mogłam i wściekałam sie, jeśli czegoś nie było. Jak szukałam na youtubie konkretnych wykonawców, nie mogąc się doczekać, aż usłyszę, co to jest. Jak kombinowałam, czy wydać ostatnią forsę na kolejną książkę, którą przecież muszę przeczytać.

Tak się dzieje po trosze i teraz. Pod wpływem Vargi i tego, co mi przypomniał, wykonałam parę ruchów, które – jak mogę stwierdzić po miesiącu – wyszły mi tylko na dobre. Przestaję być zombie. Kupiłam nawet zbiór esejów Baumana, któremu poświęcony jest jeden z tekstów i czytam go intensywnie. W ogóle czytam. Wróciłam.

Lidia Ostałowska, Bolało jeszcze bardziej

„Bolało jeszcze bardziej” jest dopiero drugim zbiorem reportaży, jaki przeczytałam w swoim życiu.

[...]

Od około dwóch minut siedzę z palcami zawieszonymi nad klawiaturą i zastanawiam się, co właściwie napisać. Na pewno warto przeczytać. To nie ulega wątpliwości. Bardzo dobry warsztat pisarski. Reportaże napisane są w dyskretny sposób, tak jak u Tochmana, stroniący od subiektywnej oceny i komentarza odautorskiego. Tematyka dobrana w ciekawy sposób...

[...]

Dość mdłe, prawda? Może skupię się w takim razie na różnicach względem „Bóg zapłać”, które mną wstrząsnęło do głębi i zadrapało mocno od środka.

Mam wrażenie, że teksty Ostałowskiej nie mają wspólnego mianownika. U Tochmana był to pojedynczy człowiek, outsider, potępiony przez otoczenie. Tochman stworzył swoisty zbiór współczesnych żywotów świętych. Na czwartej stronie okładki „Bolało...” jest napisane: „Dwanaście zagmatwanych losów, a tak naprawdę jedna bohaterka – Polska B. Niechciana, zagubiona, gorzej ubrana”. No dobrze, może ktoś widzi to w ten sposób. Ja nie. Teoria "jednej bohaterki - Polski B." jakoś nie specjalnie mnie przekonuje. Zbyt ogólnikowo.

Tym bardziej, że bohaterzy tesktów Ostałowskiej to ludzie z najprzeróżniejszych światów. Początek zbioru należy do młodych chłopców, raz tych z pobliskiego osiedla, innym razem trójki przyjaciół, którzy zamiast kraść postanowili ciężko pracować; znalazło się też miejsce dla Magika z Paktofoniki, oczami jego przyjaciół i oczami-oknami wielkich blokowisk (swoją drogą dziwny, ale i ciekawy to tekst, naświetlający historię zespołu i osobistej tragedii z nieco innego punktu). Parę kolejnych reportaży krąży wokół tematu macierzyństwa, pojmowanego przez różne pryzmaty: dzieciobójstwa lub aborcji; wreszcie dwa, trzy teksty dotyczące stosunków polsko-ukraińskich i in.

Powiem tak: czytało sie naprawdę dobrze. Było ciekawie. Ale... czegoś mi tam brakuje. Dopiero teraz - gdy skończyłam lekturę i próbuję spojrzeć na ten zbiór całościowo. Może jakiejś spójności, która wiązałaby wszystko razem? Może dlatego tak jest, że, jak pisze na wspomnianej już czwartej stronie okładki, są to reportaże zebrane z okresu, bagatela, 20-lat? A może to dlatego, że to dopiero mój drugi zbiór reportaży i po prostu muszę więcej przeczytać, aby potrafić się odnieść? Wszystko przede mną :)

Generalnie polecam.

[...]

P.S. Teksty na czwartych stronach okładek są na ogół... no właśnie. Wyjęliście mi to z ust.

Wielki Gatsby, F.S. Fitzgerald

„Wielki Gatsby” jest jedną z najsłynniejszych amerykańskich powieści. Powołują się na nią liczni pisarze w swoich własnych tekstach, a proza Fitzgeralda brana jest za wzór narracji jeśli nie doskonałej, to przynajmniej bardzo bliskiej ideału. Czytałam tę powieść bardzo, bardzo dawno temu. Nie pamiętałam nic, oprócz jednego obrazu, przedstawiającego Gastby’ego na trawniku w ciemności. Dlatego też, gdy zabrałam się za jej lekturę parę dni temu, czułam, jakbym czytała ją po raz pierwszy i to wrażenie utrzymywało się aż do ostatniej strony.

Postać Gatsby’ego rzeczywiście jest genialna w jej tragicznym wydaniu. To swego rodzaju Martin Eden, który zakochuje się w dziewczynie z wyższej sfery, posiadającej z racji urodzenia pieniądze, dobre pochodzenie i towarzystwo, podczas gdy on sam jest człowiekiem biednym, bez koneksji i odpowiedniej pozycji społecznej. Miłość ta jednak stanowi dla niego wystarczającą motywację, aby za pomocą własnej inteligencji, zaradności i pracowitości, dojść do bogactwa i tym sposobem zdobyć w godny sposób rękę ukochanej.

Gatsby jednak w ujęciu Fitzgeralda jest jeszcze bardziej tragiczny niż Werter. A Daisy, jego ukochana, jeszcze bardziej zepsuta niż nasza narodowa Łęcka. Oboje tworzą dzięki temu tym bardziej interesujące portrety psychologiczne.

Cała narracja przedstawiona jest z punktu widzenia 30-letniego Carrawaya, który przyjechał do Nowego Jorku uczyć się życia na własną rękę. Makler z zawodu, amator literatury z zamiłowania. Dość szybko zbliża się z Gatsby’m, stając się częścią jego świata i najbliższym powiernikiem jego sekretów. Jest jednocześnie kuzynem Daisy. Będąc łącznikiem pomiędzy tymi dwoma światami, staje się tym samym nie zawsze obiektywnym obserwatorem i komentatorem moralności nowojorskiego społeczeństwa lat 20-stych.

Powieść Fitzgeralda jest ponad to wszystko niezwykle pięknie napisana. Abstrahując od jej tematyki, czyta się ją z wielką przyjemnością. To kawałek naprawdę dobrej prozy. Zrównonaważona pod względem uwagi poświęcanej każdemu wątkowi, w żaden sposób nie przegadana, daje czytelnikowi dokładnie tyle, ile powinna dać, aby dobrze opowiedzieć historię tragicznej miłości głównego bohatera.

451 stopni Fahrenheita, Ray Bradbury

Powieść Bradbury’ego rozpoczyna się takim oto wyjaśnieniem: „451 stopni Fahrenheita – to temperatura, w której papier zaczyna się tlić i płonie…”.

Gdzieś, w nieokreślonej przyszłości, istnieje miasto bez książek. Przy pustych ulicach, wokół których nikt nie spaceruje, stoją puste domy, w których mieszkają puści ludzie. Co jakiś czas jednak, niektóre z tych domów zostają spalane przez specjalne jednostki strażaków, a ich mieszkańcy aresztowani. Powód: nielegalne posiadanie książek.

Głównym bohaterem jest Montag, około 30-letni mężczyzna, który pracuje w straży i na co dzień bierze w udział w „książkowych interwencjach”. Pewnego dnia jednak, wracając z pracy, spotyka na swojej drodze tajemniczą dziewczynę Klarysę. Ta niezwykła, jakże inna od wszystkich istota sprawia, że spogląda on na otaczający świat - na gwiazdy, trawę, kwiaty - w zupełnie odmienny niż dotychczas sposób.

Zdumiony, wraca do domu i od tego dnia już nic nie jest takie, jak do tej pory. Montag zaczyna zadawać pytania. Zaczyna samodzielnie myśleć.

W 1953 roku Bradbury napisał powieść, którą odbieram w stu procentach jako smutny esej o naszych czasach. Kapitan Straży Pożarnej, Beatty, w jednej z rozmów z Montagiem, wyraźnie mówi, że na początku nie było cenzury, terroru, żadnych nakazów i zakazów. Ludzie sami przestali czytać książki. Państwo zaczęło dostarczać łatwych rozrywek, ponieważ sami tego pragnęli. Chcieli być szczęśliwi i beztroscy, a zdolność myślenia, wszelkie dylematy i wybory pomiędzy jedną opcją a drugą, pomiędzy dobrem a złem, czyni ludzi nieszczęśliwymi.

Społeczeństwu ofiarowano za to ogromne ściany, wyświetlające „rodzinkę” we wszystkich wymiarach, oraz super szybkie samochody, aby można było odstresować się, pędząc po specjalnych autostradach.

Proces ten wbrew pozorom nie był trudny. Dokonywał się powoli, każdego dnia. Dla niektórych zupełnie niezauważalnie. Pod pozorem łatwego szczęścia, szybkiej rozrywki, zrzucenia trosk i problemów, społeczeństwo w powieści Bradbury’ego dało się całkowicie zmanipulować. Odebrano mu język, zdolność myślenia, zdjęto z nich ciężar decyzji, jak żyć i co myśleć na temat życia oraz wszystko to, co składa się na historię pojmowaną w każdym wymiarze.

Obawiam się, że „451 stopni Fahrenheita” to bardzo aktualna powieść, swoisty traktat na temat kondycji współczesności i symbolicznej zawartości naszych domowych, osobistych bibliotek.

---

Ponieważ wszystko było masowe, stało się prostsze – mówił Beatty. – Niegdyś książki zwracały się do niewielu ludzi, rozproszonych tu i ówdzie. Mogły sobie pozwolić na odrębność. Świat był obszerny. Ale potem świat stał się pełen oczu, łokci i ust. Podwójny, potrójny, poczwórny wzrost zaludnienia.[…]

Wyobraź sobie, że wyświetlasz film. Człowiek dziewiętnastego stulecia ze swymi końmi, psami, powozami, powolnym tempem. Potem w dwudziestym stuleciu nastaw aparat na szybsze tempo. Książki się skraca. Streszczenia. Wybory. Sensacyjne dzienniki. Wszystko skondensowane w dowcipie, wszystko zmierza do błyskawicznego zakończenia.[…]

Klasyków obcina się, by ich dopasować do piętnastominutowych audycji radiowych, następnie obcina dalej, by tekst zmieścił się na szpalcie, której przeczytanie zajmuje dwie minuty, a wreszcie wyciska się do dziesięcio- czy dwunastowierszowego streszczenia w słowniku. Przesadzam oczywiście. Słowniki były dla informacji. Ale istniało wielu ludzi, których jedyna wiedza o Hamlecie […] ograniczała się do jednostronicowego streszczenia w książce: Teraz nareszcie możecie przeczytać wszystkich klasyków i utrzymać się na równym poziomie z waszymi sąsiadami. Rozumiesz? Z pokoju dziecinnego do uniwersytetu i z powrotem do pokoju dziecinnego, oto nasz intelektualny schemat. […]

Więcej rysunków w książkach. Więcej ilustracji. Umysł chłonie coraz mniej i mniej. Niecierpliwość. Autostrady pełne tłumów pędzących dokądś i nigdzie. Benzynowi uchodźcy. Miasta zamieniają się w hotele dla automobilistów, tłumy nomadów poruszają się z miejsca na miejsce wedle faz księżyca, nocując w pokoju, w którym ty byłeś dziś w południe, a ja wczoraj w nocy. [...]

Wszyscy musimy być podobni jeden do drugiego. Wszyscy nie rodzą się wolni i równi, jak Konstytucja powiada, lecz każdego trzeba uczynić równym. Każdy człowiek – wizerunkiem innego człowieka. Wtedy wszyscy są szczęśliwi, bo nie ma gór, by się przed nimi zginać ze strachem i porównywać się z nimi. Tak! Książka to naładowana broń w sąsiednim domu. Spal ją. Rozładuj broń. Rozbij mózg człowieka. Skąd wiadomo, kto mógłby się stać celem oczytanego faceta? Ja? Nie mam zamiaru znosić tego choćby przez minutę.